2009 rok

Dopuszczalność badań poligraficznych w świetle przepisów kodeksu postępowania karnego

sierż. Barbara Głowińska
VIII Komisariat Komendy Miejskiej Policji w Łodzi

Dopuszczalność badań poligraficznych w świetle przepisów kodeksu postępowania karnego

Istota badania poligraficznego
Badanie poligraficzne jest instrumentalną procedurą ujawniania i rejestrowania śladów emocjonalnych zdarzenia. Poligrafia kryminalistyczna jest dziedziną techniki kryminalistycznej zajmującą się ustalaniem symptomów wiedzy osoby o realiach zdarzenia i modus operandi sprawcy. Do przeprowadzenia badania używa się wielokanałowego aparatu, który równocześnie rejestruje przebieg co najmniej trzech procesów fizjologicznych — skorelowanych ze zmianami aktywności organizmu (zmianami emocjonalnymi) — pracy serca, czynności oddychania i reakcji skórno-galwanicznej[1]. Historyczna nazwa lie detector (wykrywacz kłamstwa) jest dziś przestarzała i bywa używana jedynie w kontekstach potocznych. W światowej literaturze używa się obecnie nazwy „poligraf”, w polskiej natomiast dla tego aparatu stosuje się także równoważną nazwę — „wariograf”. Etymologia tego słowa jest łacińska: varia — różności, zmienne i graf, czyli wykres tych zmiennych. Nazwa „poligraf” natomiast przeniesiona została z języka amerykańskiego, w którym od początku powstania koncepcji prowadzenia tych badań używano określenia polygraph i jest ono konsekwentnie używane na całym świecie[2]. To amerykańscy naukowców, którzy opatentowali urządzenie na początku XX w., nadali mu tę nazwę, a ta jako pierwotna jest zdecydowanie częściej używana przez praktyków.
Urządzenie zwane wariografem pozwala na odczytanie zmian stanu emocjonalnego przez obserwację reakcji fizjologicznych osoby poddanej badaniu. Jest to urządzenie, które pozwala rejestrować w postaci krzywych zapisu przebieg reakcji organicznych osoby poddanej badaniu. Badanie poligraficzne wykorzystuje w ten sposób niekwestionowane w świetle psychofizjologii ustalenia, zgodnie z którymi pobudzenie emocjonalne współwystępuje z określonymi zmianami psychowegetatywnymi. Wśród nich najważniejsze, o czym wspomniano już wcześniej, to: reakcja skórno-galwaniczna wywołana zwiększona potliwością, zmiany w pracy układu sercowo‑naczyniowego i oddechowego[3].
Celem badania poligraficznego jest ujawnienie, czy badany ma wiedzę na temat zdarzenia oraz diagnoza związku emocjonalnego badanego ze zdarzeniem. Metodyka badania zakłada w tym celu zadawanie pytań spełniających role bodźców, które wywołują reakcje w postaci natężenia emocji, oczywiście tylko wtedy, gdy w psychice badanego przechowywany jest zapis pamięciowy dotyczący rozpoznawanego zdarzenia, określany jako „ślad”. Przez zaaplikowanie bodźca (pytania) ślad pamięciowy zostaje „uruchomiony” i oddziałuje na zmiany stanu emocjonalnego w kierunku zwiększonego pobudzenia. Wskaźnikiem tych zmian są niekontrolowane przez badanego reakcje fizjologiczne. Zapis tych reakcji przedstawiają krzywe poligramu[4].
Jeśli dana osoba stale reaguje silniej na pytania związane z przestępstwem niż na kontrolne, wówczas jest ona uznawana za kłamliwą. I odwrotnie, jeśli reakcje na pytania kontrolne są niezmiennie mocniejsze niż te związane z przestępstwem — to osobę taką uznaje się za prawdomówną. Z kolei, gdy rozróżnienie reakcji fizjologicznych na jedne i drugie pytania nie jest wyraźne, to wynik badań określa się jako niepozwalający na wnioski (inconclusive).
Aby móc wykryć kłamstwo, muszą zostać spełnione poniższe warunki:
Należy dysponować urządzeniem do pomiarów fizjologicznych reakcji osoby na postawione pytania.
Należy przeprowadzić testy — zawierające pytania związane z przestępstwem oraz kontrolne.
Badający musi przygotować testy do wykrywania kłamstwa, przeprowadzić je, dobrze operować poligrafem i ocenić wyniki[5].
Dopuszczalność oraz stosowanie w praktyce dowodu z badania wariografem w toku postępowania karnego w wielu systemach prawnych jest kwestią bardzo kontrowersyjną. Dowód ten do niedawna stosowany powszechnie w prawie amerykańskim, w Europie częstokroć jest w ogóle niedopuszczany. Jego istotą jest wszak kontrolowanie oraz ocena nieświadomych reakcji organizmu osoby badanej, co pozbawia ją fundamentalnego prawa do milczenia (w tym uniknięcia samooskarżenia), a uzyskane tą drogą wyjaśnienia przesłuchiwanego nie zawsze budzą pełne zaufanie ze względu na złożoność i delikatność psychiki ludzkiej. Oskarżenie, zwłaszcza o przestępstwo ciężkie, zagrożone surową karą, stwarza bowiem sytuację stresową, w której oskarżony nawet wtedy (a może szczególnie wtedy), gdy jest niewinny, reagował będzie na hasła związane z zarzucanym mu czynem.
Poligraf był wykorzystywany w polskiej praktyce śledczej od lat 70., a wyniki badań, w formie ekspertyzy, były uznawane za dowody w sądach. Z reguły badania poligraficzne przeprowadzano w sprawach o zabójstwa, w sytuacji gdy podejrzany nie przyznawał się do popełnienia przestępstwa. Jeśli wynik badania potwierdzony został później przyznaniem się podejrzanego oraz innym zebranym w sprawie materiałem dowodowym, opinia z badań poligraficznych wymieniana była zwykle wśród materiału „do odczytania na rozprawie”. W sytuacjach natomiast, gdy materiał dowodowy był „bardzo szczupły”, a podejrzany konsekwentnie nie przyznawał się do popełnienia przestępstwa bądź przyznanie się do popełnienia czynu później odwołał, dowód z opinii biegłego z zakresu badań poligraficznych był przeprowadzany przed sądem.
Do momentu wejścia w życie nowelizacji k.p.k.[6] wykorzystanie wariografu w postępowaniu karnym było dość przejrzyste. Po nowelizacji zaznaczyły się w doktrynie poważne rozbieżności co do formy czynności, etapu postępowania, na jakim mogą być wykonywane badania poligraficzne, a także co do tego, kto może zostać poddanym takim badaniom. Konstrukcja przepisów przewidujących stosowanie poligrafu nie pozwala bowiem precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie, kiedy możemy zastosować owo urządzenie.
Ustawodawca, nowelizując k.p.k., zdecydował się wykorzystać osiągnięcia w dziedzinie wariografii kryminalistycznej. Nową regulację dopuszczającą stosowanie poligrafu w procesie karnym — co do istoty — należy uznać za trafną. Wyszedł on również naprzeciw obecnym w nauce postulatom poddania badań poligraficznych reglamentacji prawnej tak, aby możliwa była jednoznaczna odpowiedź na pytanie o dopuszczalność ekspertyzy poligraficznej[7]. Aczkolwiek nowela styczniowa legitymizuje stosowanie poligrafu w procesie karnym, to nie usuwa jednak wszystkich wątpliwości dotyczących tego zagadnienia. Źródłem kontrowersji pozostanie bowiem zarówno kwestia, kiedy mogą być stosowane badania poligraficzne, jak i problem dowodowego wykorzystania wyników tych badań.
Należy zauważyć, że bardziej powszechne wykorzystanie tego urządzenia może przyczynić się nie tylko do wzrostu wykrywalności przestępstw, a także sprawniejszego ich wykrywania — w czasie o wiele krótszym niż bez jego użycia, ale również, co najważniejsze, do oczyszczenia z zarzutów osób niesłusznie podejrzewanych. Wartość diagnostyczna badania poligraficznego obliczona na podsta

Więcej w numerze...

[1] J. Widacki (red.), Kryminalistyka, Warszawa 1999, s. 377.

[2] <http://www.wariograf.eu/wariograf.html>, 30 listopada 2009.

[3] D. Karczmarska, Zastosowanie poligrafu w postępowaniu karnym w świetle znowelizowanych przepisów kodeksu postępowania karnego (w:) Problemy znowelizowanej procedury karnej, Z. Sobolewski G. Artymiak, C.P. Kłak (red.), Kraków 2004, s. 148.

[4] Tamże, s. 149.

[5] B. Hołyst, Psychologia kryminalistyczna, Warszawa 2006, s. 1119.

[6] Ustawa z 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy — Kodeks postępowania karnego, ustawy — Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych, DzU z 2003 r., nr 17, poz. 155.

[7] J. Warylewski, Dopuszczalność stosowania poligrafii w świetle nowej procedury karnej, „Palestra” 2000, z. 5–6, s. 79.

• « poprz.
• nast. »