W numerze...

Mobbing w Policji — zmierzyć się z problemem, szukać rozwiązań

dr hab. Tadeusz Cielecki
prof. Wyższej Szkoły Policji

nadkom. Grzegorz Grabowski
Komenda Miejska Policji w Opolu

Mobbing w Policji — zmierzyć się z problemem, szukać rozwiązań

Na łamach „Policji 997” coraz częściej możemy znaleźć bulwersujące materiały o patologicznych wręcz stosunkach przełożeni–podwładni. Aż jedna czwarta objętości numerów: 2(23) z lutego 2007 i 6(27) z czerwca 2007 była poświęcona tej tematyce. Artykuły „krzyczą” tytułami: „Prowokacje”, „Przełożony–podwładny”, „Strzał ostrzegawczy”, „Łowcy wyników”, „Tylko służba”, „Czy to mobbing?”. Istotnie, wydaje się, że to jest pytanie na czasie. Samo pisanie o problemie w popularnym magazynie policyjnym już wiele znaczy, ale z pewnością go nie rozwiązuje.
Jesteśmy przekonani, że mobbing w Policji istnieje i jest czynnikiem hamującym przemiany w jej funkcjonowaniu, blokującym reformę organizacji, znacznie obniżającym jej efektywność. Nie uda się w jednym artykule zmieścić ani pełnej diagnozy zjawiska, ani przedstawić kierunków rozwiązywania problemu. Naszym celem jest zwrócenie uwagi czytelników kwartalnika kadry kierowniczej Policji na ową sytuację oraz wywołanie krytycznej refleksji. Dobrym źródłem informacji na interesujący nas temat jest Internetowe Forum Policyjne¹ oraz „Związkowy Przegląd Policyjny”. Rangę ocen naukowych mają publikacje kwartalników „Policja”² oraz „Przegląd Policyjny”³. Większość opracowań resortowych pośrednio dotyczy problemu mobbingu w Policji polskiej⁴. Za takie uznać należy także liczne publikacje z zakresu etyki zawodu policjanta. Najbardziej trafną diagnozę postawił „Moderator”, odpowiadając „Cezaremu” na pytanie z 7 grudnia 2006 r. czy w Policji istnieje zjawisko mobbingu? Twierdzi on bowiem, że pytanie powinno brzmieć: „Gdzie, u kogo z was w jednostkach P., nie występuje żadna forma mobbingu?⁵”
Odpowiedzialność prawną za mobbing przewiduje w Polsce kodeks pracy. Podobnych rozwiązań brakuje w przepisach resortowych normujących służbę policjantów. Roszczenie tego typu może być rozpoznawane w trybie administracyjnym przez komendanta wojewódzkiego⁶. Zdaniem R. Zdybela, taka regulacja prawna ochrony policjanta przed mobbingiem jest niewystarczająca, a niektóre przepisy resortowe można nawet uznać za „mobbingowe”, np. art. 41 ust. 2 pkt 4 ustawy o Policji⁷. Słusznie uważa, że sztywne, hierarchiczne i autorytarne struktury władzy sprzyjają rozwojowi mobbingu w policji, w pragmatyce służbowej zaś brakuje nie tylko definicji tego zjawiska, lecz i ochrony policjanta przed mobbingiem, co skutkuje obniżeniem efektywności pracy czy nawet zamachami samobójczymi policjantów, ale również — przez ciągłą atmosferę nagonki — uniemożliwia funkcjonowanie jednostki. Podobne przyczyny zamachów samobójczych policjantów dostrzegają G. Herzyk i J. Stelmach⁸, wskazując dodatkowo na ukrywanie przez jednostki Policji rzeczywistych przyczyn samobójstw i koncentrowanie się głównie na udowadnianiu, że zdarzenie nie miało nic wspólnego z pracą, a jedyną przyczyną samobójstwa policjanta były problemy osobiste.
Badania zjawiska mobbingu w policji przeprowadził M. Werwicki, wybierając — jako grupę badaną — słuchaczy Szkoły Policji w Słupsku⁹. Ich kontynuacją był sondaż diagnostyczny na dużej ogólnopolskiej próbie policjantów¹⁰. W wyniku badań stwierdzono, że średni poziom występowania czynników stresujących, stanowiących także elementy mobbingu, wynosi w wypadku polskiej policji 31,1%. Najwyższe wyniki (w granicach 40–50% wskazań częstotliwości występowania) uzyskały: nadmierna kontrola, ograniczanie swobody decyzji, zabijanie inicjatyw. W grupie drugiej — o średnim nasileniu zjawiska (od 20 do 30%) — mamy do czynienia z wywieraniem presji psychicznej, deprecjonowaniem zasług, izolowaniem, bezpodstawnym krytykowaniem, lekceważeniem. W grupie trzeciej badani wskazali na grożenie i zastraszanie (22,2%), upokarzanie i poniżanie (18%) oraz przemoc fizyczną (4,4%). Połowa badanych stwierdziła niewystępowanie zjawisk, o które pytano w badaniach, lub ich sporadyczność. Interesujące jest porównanie rezultatów badań ogólnokrajowych z wynikami analiz M. Werwickiego.

(..................)

Badania wskazują na dwa podstawowe źródła stresu polskich policjantów:
— szczególny charakter pracy: poczucie niepewności wynikające z dużego niedoboru informacji, prawnokarne i dyscyplinarne konsekwencje błędu, wykonywanie pracy przy braku środków, zagrożenie własnego zdrowia,
— wadliwość systemu zarządzania: niesprawiedliwe traktowanie przez zwierzchników, poczucie niedoceniania wysiłków, niejasne oceny, brak wsparcia przełożonych.
Istotne są także ustalenia M. Chmielewskiej dotyczące tego, co policjanci najczęściej wskazują jako bezpośrednie źródło stresu¹¹. Są to: złe traktowanie przez przełożonych, przeciążenie pracą i zachowanie się ludzi w stosunku do policjantów w czasie wykonywania przez nich obowiązków służbowych. Zdaniem autorki, świadczy to jednoznacznie o niesprawności zarządzania stosunkami pracy w policji i konieczności przeszkolenia przełożonych w tym względzie. Interesujące wyniki badań dotyczących źródeł stresu u policjantów uzyskała I. Krzyna¹². Na podstawie badań ankietowych 93 słuchaczy WSPol. opracowała ranking stresorów w polskiej policji według iloczynu wskazań. Wskazania najwyższe przyczyniły się pośrednio do stworzenia obrazu przełożonych:
1. IW=196 — kontakty z przełożonym (brak pomocy, niedbałość zawodowa, rutyna, niezrozumienie podwładnych, nerwowość, nieuzasadniona krytyka).
2. IW=166 — zbyt dużo pracy (często konieczne nadgodziny, goniące terminy, robienie kilku rzeczy na raz).
3. IW=141 — niekompetencja przełożonych (twardogłowi, skostniali, mało twórczy, nieznający się na prawdziwej robocie).
4. IW=106 — złe warunki pracy (braki w sprzęcie technicznym).
5. IW=93 — niskie zarobki.
6. IW=73 — zła organizacja pracy (bałagan organizacyjny, sprzeczne decyzje przełożonych).
Nie można akceptować sytuacji, w której najważniejszym źródłem stresu policjanta jest jego kontakt z przełożonym, a nie np. trudne warunki wykonywania zawodu¹³. Wyniki badań uzupełniają się i można je uznać za wiarygodne. Szacunek poziomu mobbingu pracowników na obszarze Unii Europejskiej w 2001 r. wynosił 8% zatrudnionych¹⁴. W badaniach K. Kmiecik-Baran dotyczących personelu pedagogicznego placówek oświatowych 62,2% respondentów podało, że padli ofiarą mobbingu w pracy¹⁵. Może zastanawiać znaczna różnica tych danych. Dobrze, że kierownictwo Policji zleca ośrodkom badania opinii publicznej zadania dotyczące jej funkcjonowania. Jest to jednak początek drogi. Pozostają nadalaktualne wnioski o wykorzystanie potencjału naukowo -badawczego Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, utworzenie policyjnego instytutu naukowego do badań nad policją i wykorzystanie potencjału naukowego wydziałów prawa i administracji oraz socjologii krajowych uczelni. Kondycja psychospołeczna polskich policjantów opisana krytycznie w raporcie z 1999 r.¹⁶ niewiele się poprawiła. Do najczęstszych postulatów zgłaszanych przez policjantów można zaliczyć warunki zapewniające godziwy byt oraz zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa. Sytuację materialną policjantów oceniano jako złą. Jedna czwarta
rodzin policjantów żyła poniżej progu biedy szacowanego w marcu 1999 r. na 325 zł miesięcznego dochodu na członka rodziny. Ponad 70% policjantów miało problemy z regulowaniem bieżących należności. Odczuwali oni upośledzenie materialne i finansowe. W badaniach OBOP i CBOS z roku 2004 i 2006 słabe wynagrodzenie wskazuje 67 i 71% respondentów, ale jeszcze więcej — 72% jest niezadowolonych z nadmiernej biurokracji¹⁷. Jako czynniki wywołujące zadowolenie z pracy w Policji badani wskazują: stabilne zatrudnienie (62 i 64%) i dobre stosunki z kolegami (62 i 61%). Dobrą relację z przełożonymi wymienia 21 i 22% badanych. Jako czynniki wywołujące niezadowolenie z pracy w Policji respondenci wskazują: niesprawiedliwe traktowanie — 23 i 25%, tłamszenie pracowników — 14% i złe relacje z przełożonymi — 15 i 13%. Rezultatem takiej oceny sytuacji jest deklaracja 28% respondentów, że w swoich planach zawodowych biorą oni pod uwagę możliwość rezygnacji z pracy w Policji. Nie bez wpływu na takie decyzje jest przekonanie 51% policjantów, iż protekcja i nepotyzm są najważniejszymi czynnikami wpływającymi na rozwój kariery zawodowej. Dziwić się zatem nie można, że w 2004 r. 69% policjantów oceniało ówczesną sytuację w Policji jako zmierzającą w złym kierunku¹⁸. Badanie modelu przełożonego w owej instytucji¹⁹ wskazuje, że nie jest to typ przywódcy, ale z pewnością można określić go jako kierownika konsekwentnie dbającego o efektywność pracy zespołu. Wykazuje zdecydowane nastawienie na zadania (a nie na ludzi), czyli skupia się na rozkazywaniu. Taki przełożony nie usamodzielnia podwładnych i ogranicza efektywność organizacji. Kierowany zespół nie dojrzewa, nie usamodzielnia się, nie partycypuje w ustalaniu celów i zadań stojących przed jednostką Policji, nie przejmuje za nie odpowiedzialności. Kierownik kurczowo trzymający się autorytatywnego stylu blokuje postęp i uniemożliwia zmiany. Nie wspiera podwładnych, nie inspiruje zaspokajania przez nich potrzeby podnoszenia własnej wartości. Nie ułatwia również bliskich kontaktów między pracownikami oraz nie nawiązuje właściwych stosunków międzyludzkich, zaburzając zaspokajanie potrzeby przynależności. W badaniach zapytano respondentów o trzy najważniejsze decyzje, które podjęliby w wypadku objęcia stanowiska swego bezpośredniego przełożonego. Ustalono 4 podstawowe zadania związane z potrzebą ukształtowania oczekiwanego obecnie modelu przełożonego: 32,5% wskazań dotyczyło stworzenia należytego klimatu w pracy, udziału w wypracowywaniu celów i zadań, przekazania kompetencji, uznania przez wyróżnianie i szanowanie podwładnych; 18,5% wskazań dotyczyło jasnego precyzowania zadań służbowych; 12,8% respondentów podjęłoby działania na rzecz poprawienia warunków pracy i estetyki, 11,9% poprawiłoby organizację pracy. Wypowiedzi wskazują na potrzebę zmiany modelu przełożonego na typ przywódcy. Obecny styl kierowania nie znajduje akceptacji badanych, z punktu widzenia rozwoju organizacji jest szkodliwy i hamuje postęp.

więcej w numerze...

¹ www.ifp.pl.
² Np.: M. Młynarczyk, Manipulacja w stosunkach interpersonalnych w Policji, „Policja” 2007, nr 1, s. 56–60.
³ Np.: R. Zdybel, Mobbing w stosunkach pracy (służby) — próba definicji. Wybrane zagadnienia prawne, „Przegląd Policyjny” 2007, nr 1(85), s. 79–93.
⁴ Np. T. Bielska powołuje się na opinie naukowców, którzy (w czasie tygodnia walki z mobbingiem w 2005 r.) stwierdzili, że najbardziej szykanowani przez przełożonych są żołnierze i policjanci,
którzy czasami bardziej od przestępcy boją się swojego szefa, patrz: T. Bielska, Wprowadzenie do psychologii. Aspekty policyjne, Szczytno 2007, s. 186.
⁵ www.ifp.pl, strona pierwsza informacji zawierających wyraz „mobbing”, stan z 30 czerwca 2007 r .
⁶ M. Sankowska, Policjant bez odszkodowania za mobbing, „Gazeta Prawna” z 14 maja 2007, nr 92(1962).
⁷ R. Zdybel, Mobbing w stosunkach…, s. 84, 92, 93.
⁸ G. Herzyk i J. Stelmach, Problematyka samobójstw funkcjonariuszy Policji, „Policja” 2007, nr 1, s. 53–56.
⁹ M. Werwicki, Stosunki międzyludzkie w miejscu pracy policjanta. Raport z badań cząstkowych nad mobbingiem; Część I. Policjanci pododdziałów patrolowo interwencyjnych; Część II. Kurs aspirantów dzielnicowych; Część III. Kurs aspirantów dyżurnych, Słupsk 1999.
¹⁰ T. Cielecki, Policja — z jakością w XXI wiek, Warszawa 2001, s. 44–56.
¹¹ M. Chmielewska, Notatka służbowa dotycząca badań nad stresem w policji przeprowadzonych przez Instytut Medycyny Pracy, Warszawa 1999 (pozycja niepublikowana).
¹² I. Krzyna, Źródła stresu zawodowego w Policji (w:) Rola Psychologa w Policji (materiały poseminaryjne), Szczytno 1997, s. 14–15.
¹³ I. Krzyna, Stres w Policji, „Gazeta Policyjna” 1998, nr 1–2; autorka powołuje się także na wynik badań, gdzie stwierdzono, że co czwarty badany odczuwał dyskomfort psychiczny z powodu kontaktu z przełożonym.
¹⁴ R. Zdybel, Mobbing w stosunkach…, s. 91; autor powołuje się na Europeaan Parliament resolution on harassment at the workplace, A5-0283/2001.
¹⁵ K. Kmiecik-Baran, Mobbing — terroryzm psychiczny i fizyczny w miejscu pracy — dotychczasowe ustalenia (w:) Rozwiązywanie konfliktów, K. Kmiecik-Baran (red.), Gdańsk 1999, s. 9.
¹⁶ T. Cielecki, Kondycja materialna i psychospołeczna policjantów. Raport z badań, Słupsk 1999.
¹⁷ I. Fedorowicz, Jak się czuje polski glina, „Policja 997” 2006, nr 12, s. 4–7.
¹⁸ ROM (pseudonim autora), Badania TNS OBOP, maj 2004 r.; KRYCZ (pseudonim autora), Analizy ekspertów — badania z lat 2001 i 2004, „Gazeta Policyjna” z 30 maja 2004, nr 21, s. 4–5.
¹⁹ T. Cielecki, Policja — z jakością..., s. 75–81.