2007 rok

Europejska konwencja praw człowieka a prawo polskie w sprawie użycia siły absolutnie koniecznej przez funkcjonariuszy państwowych

Kamil Frąckowiak
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

Europejska konwencja praw człowieka a prawo polskie w sprawie użycia siły absolutnie koniecznej[1] przez funkcjonariuszy państwowych

Uwagi ogólne

Unormowania Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (powszechnie zwanej europejską konwencją praw człowieka — EKPC) stały się wiążące dla Rzeczpospolitej Polskiej 19 stycznia 1993 r. W ramach tych uregulowań zaczęły obowiązywać m.in. zarysowane w niniejszym artykule normy dotyczące prawa człowieka do życia i związane z nimi przesłanki użycia siły absolutnie koniecznej, w szczególności zaś dotyczące zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osoby legalnie pozbawionej wolności oraz podjętego zgodnie z prawem tłumienia zamieszek lub powstania. Uregulowania te mają znaczący wpływ na polskie rozwiązania prawne w tym zakresie.
Obowiązkiem każdego państwa członkowskiego Rady Europy jest dostosowanie przepisów krajowych do przepisów konwencji. Rodzi się tu zatem pytanie o przystawalność polskiego ustawodawstwa do norm europejskich pod tym względem. Czy w czasie swojego aktywnego członkostwa w Radzie Europy Polska dostosowała w pełni owe przepisy? Czy uwzględnia również najnowsze wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które zmieniają wykładnię obowiązujących już przepisów konwencyjnych? Jeśli zaś nie dokonano w polskim ustawodawstwie koniecznych zmian, to czy istnieje pilna potrzeba nowelizacji, tak aby standard krajowy stał się w pełni zgodny ze standardem europejskim?
W artykule rozważa się zagadnienie prawa do życia zestawione z wybranymi przesłankami użycia siły absolutnie koniecznej w kontekście EKPC i ich paraleli w przepisach prawa polskiego, głównie tzw. prawa policyjnego. Przywołuje się też orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (w dalszych rozważaniach nazywanegoETPC). Można a priori skonstatować, że stanowi ono dyrektywę i nakaz koniecznych zmian. Orzecznictwo ETPC w sposób wyczerpujący formułuje główne tezy dotyczące prawa do życia, zakazu jego pozbawiania oraz użycia siły absolutnie koniecznej.

Przegląd wyjątków ex definitione prawa do życia w europejskiej konwencji praw człowieka

Istnienie i przestrzeganie prawa do życia jest pierwszym i podstawowym warunkiem istnienia wszelkich innych praw. Europejska konwencja praw człowieka z 1950 r.[2] zawiera rozbudowane unormowania poświęcone w jednym przepisie wyłącznie prawu do życia. Konwencja nie stwierdza wprawdzie expressis verbis, iż chodzi o prawo do życia, ale z art. 2 EKPC wynika generalne zobowiązanie państw członkowskich do ustawowej ochrony tego prawa. Jest to tym samym uznanie państwa za gwaranta prawa człowieka do życia. Jednoznaczność takiego rozumienia przepisu art. 2 EKPC potwierdza orzeczenie ETPC w sprawie Nachova i in. przeciwko Bułgarii z 6 lipca 2005 r.[3] , które w sposób dyrektywny nakazuje państwu przestrzeganie prawa człowieka do życia. Z art. 2 EKPC wynika, zdaniem Trybunału, obowiązek państwa do ochrony prawa do życia przez odpowiedni system prawny i administracyjny, określający okoliczności, w których funkcjonariusze mogą użyć siły i broni palnej, i uwzględniający obowiązujące standardy międzynarodowe. Zgodnie z orzeczeniem ETPC w sprawie Simsek i in. przeciwko Turcji z 26 lipca 2005 r.[4] policjanci podczas wykonywania swoich obowiązków nie mogą działać w próżni, zarówno wtedy, gdy operacja jest wcześniej przygotowana, jak i w razie konieczności spontanicznego ścigania osoby uznanej za niebezpieczną. Regulacje prawne i administracyjne muszą określać okoliczności, w których — zgodnie ze standardami międzynarodowymi w tej dziedzinie — możliwe jest stosowanie siły i broni palnej.
Konwencja gwarantuje, że nikt nie będzie umyślnie pozbawiony życia. Formułuje jednak wyjątki od tej ogólnej zasady — określa sytuacje oraz warunki, w jakich pozbawienie życia nie będzie uznane za naruszenie art. 2 EKPC.
Chociaż prawo do życia, w świetle EKPC, jest tak ważne, nie można jednak uznać go za bezwzględne. Europejska konwencja, w odróżnieniu od innych dokumentówmiędzynarodowych dotyczących praw człowieka, wyraźnie bowiem wymienia sytuacje, w których pozbawienie życia nie oznacza pogwałcenia EKPC[5] .
Pierwszy taki wyjątek dotyczy kary śmierci. Zgodnie ze zdaniem drugim art. 2 ust. 1 EKPC: „Nikt nie będzie umyślnie pozbawiony życia, z wyjątkiem przypadków wykonania sądowego wyroku skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę”.
Inne wyjątki od zakazu umyślnego (zamierzonego) pozbawiania życia przewiduje expressis verbis art. 2 ust. 2 europejskiej konwencji. Dotyczą one trzech następujących sytuacji:
• obrony jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą,
• wykonywania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osoby legalnie pozbawionej wolności,
• podjętego zgodnie z prawem tłumienia zamieszek lub powstania.
Zgodnie z art. 2 ust. 2 EKPC pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z EKPC, jeżeli wynika z użycia siły, które jest absolutnie konieczne.
Należy podkreślić, iż — zgodnie z przeważającym w doktrynie przedmiotu poglądem — art. 2 ust. 2 europejskiej konwencji nie określa sytuacji, w których można inną osobę pozbawić życia. Wynika z niego natomiast, zgodnie z orzeczeniem ETPC w sprawie Gulec przeciwko Turcji z 27 lipca 1998 r., że pozbawienie życia może zostać usprawiedliwione w wyraźnie przez EKPC określonych okolicznościach, jeżeli nastąpiło na skutek rozmyślnego użycia siły powodującej — jako niezamierzony efekt — śmierć człowieka. Użycie siły musi być zatem absolutnie konieczne dla osiągnięcia jednego z celów zapisanych w pkt a, b i c[6] .
Wykaz sytuacji, w których pozbawienie życia jest zgodne z art. 2 EKPC jest wyczerpujący[7] . Użyta siła nie może być niczym więcej, jak tylko siłą „absolutnie konieczną” dla osiągnięcia jednego z celów określonych w podpunktach a, b i c[8] .
........................

[więcej w numerze...]

---------------------------------